مفاهیم تامین اجتماعی و رفاه اجتماعی در ایران باستان بسیار مورد توجه بوده و الواح به‌دست آمده از دوران هخامنشیان در تخت جمشید موید این مطلب است. البته اقداماتی همچون توسعه راه‌های زمینی و دریایی توسعه سیلوها و انبار کردن صحیح غلات برای در امان بودن از قحطی و خشکسالی، توسعه قنات‌ها، تلاش در تامین امنیت و احداث کاروانسراها، استخدام کارمند برای نگهداری و تعمیر راه‌ها و جاده‌ها برای رفاه اجتماعی و اقداماتی مانند بیمه کارگران با پرداخت یک هشتم از حقوق در حق صندوقی برای این منظور، بیمه ازکارافتادگی، پرداخت مساعده به کم‌درآمدها، مرخصی زایمان و مزایای آن به زنان در حوزه تامین اجتماعی از مهم‌ترین اقداماتی است که در آن دوران در حوزه تامین اجتماعی انجام می‌شده. لذا رفاه و تامین اجتماعی دو موضوع بهم پیوسته‌اند.

رفاه به مفهوم توسعه، عمران و آبادانی و رعایت حقوق شهروندی و مقدمه تامین اجتماعی است. درواقع تامین اجتماعی در جامعه‌ای که از نظر رفاه اجتماعی مورد توجه کافی قرار نگیرد، چندان مطلوب نخواهد بود. تحقق رفاه اجتماعی به مفهوم تامین حداقل درآمد و سطح زندگی در زمان بیکاری، بیماری و حادثه است.

رفاه اجتماعی از ریشه WELFARE به معنای خوب و مناسب بودن است. «استیس» معتقد است رفاه اجتماعی در گستره سه مفهوم تجلی می‌یابد که در بستر نخست، واژه قراردادی رفاه اجتماعی، در تعریف دوم، توسعه اجتماعی و در تعریف سوم، طرح نوین جهانی را بیان می‌کند. «گودین» نیز رفاه اجتماعی را در سطح ملی تا سطح جهانی تبیین می‌کند که از ترکیب آرا و اندیشه‌های استیس وگودین، ۴ الگوی رفاه اجتماعی متبلور می‌شود : الگوی سنتی، الگوی برقراری عدالت اجتماعی، الگوی توسعه اجتماعی و الگوی جدید جهانی رفاه اجتماعی. رفاه و تامین اجتماعی مهم‌ترین پیش‌نیاز توسعه همه‌جانبه در جوامع محسوب می‌شود که باید از سوی دولت‌ها به سامان برسد.

تحقق رفاه اجتماعی به مفهوم تامین حداقل درآمد و سطح زندگی در زمان بیکاری، بیماری و حادثه است، از این‌رو برنامه‌ریزی در این‌باره از این جهت حائز اهمیت است که رفاه اجتماعی را می‌توان محور هر برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی دانست و از آن به‌عنوان سنجه‌ای برای اندازه‌گیری تفاوت کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه بهره برد. ضعف در حوزه رفاه اجتماعی و نبود توسعه کمی و کیفی تامین اجتماعی موجب تعویق توسعه و پیشرفت جامعه و کاهش ثبات سیاسی و اقتصادی، همبستگی اجتماعی و سلامت زیست‌محیطی خواهد شد.

تامین اجتماعی در منشور سازمان بین‌المللی کار (آی‌ال‌او)، به معنای حمایت جامعه از شهروندان از طریق اقدامات عمومی در برابر فشارهای اجتماعی و اقتصادی است که باعث قطع یا کاهش درآمد احتمالی آنان به دلیل بیماری، حوادث، ازکارافتادگی، سالمندی و مرگ می‌شود.

تامین اجتماعی در مواقعی هم مراقبت‌های پزشکی و حمایت‌های مالی را شامل می‌شود. با مقایسه نظام‌های تامین اجتماعی در کشورهای مختلف درمی‌یابیم این نظام‌ها در مواردی مانند منابع مالی تامین اجتماعی، قلمرو تامین اجتماعی، نوع خدمات و مزایا، میزان یا گستردگی خدمات و مزایا، گروه‌های هدف تامین اجتماعی و روش‌های ارائه خدمات با یکدیگر تفاوت دارند. حق تامین اجتماعی یکی از مصادیق حقوق شهروندی انسان‌ها است که دولت‌ها مسئولیت تضمین این حق برای شهروندان را برعهده دارند.

تامین اجتماعی در حقیقت نوعی حمایت اجتماعی، یک بیمه اجتماعی، یک برنامه همگانی مردمی و یک صندوق احتیاطی ملی است که هدف آن تامین مالی آینده در مواجهه با مخاطرات دوران بازنشستگی، بازماندگی، ازکارافتادگی، بیکاری یا پرورش فرزندان است. از این‌رو به منظور تاکید بر کرامت انسان‌ها، حق تامین اجتماعی، بدون هیچ تبعیضی و بدون توجه به وضعیت و شرایط، به‌عنوان یکی از حقوق فراگیر بشر شناخته شده است. متولیان امر تامین اجتماعی به‌منظور نهادینه‌کردن حقوق شهروندی، باید تمام فعالیت‌های خود را با محوریت قانون انجام داده و در اجرای قوانین و مقررات سازمانی نگاهی انسان‌مدارانه به شهروندان داشته باشند. البته تا وقتی افراد جامعه از مفاهیم و شاخص‌های قانون حقوق شهروندی آگاهی نداشته باشند، دور از انتظار است که توانایی دفاع از حقوقشان را داشته باشند و از خود دفاع کنند، از این‌رو برای فراگیری حقوق شهروندی و توجه به آموزش حقوق شهروندی به آحاد جامعه ضرورت دارد.

فرهنگ را می‌توان به دو گروه مادی و معنوی تقسیم کرد. فرهنگ مادی به دستاوردهای مادی یعنی ابزار و ادوات و فناوری مربوط می‌شود و فرهنگ معنوی شامل اندیشه‌ها، باورها و ارزش‌ها و به‌طور کلی دستاوردهای غیرمادی بشر است.

مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نگرش‌ها، قوانین مشترک بنیادی است که دربردارنده احساس تعلق، تعهد و احترام است. فرهنگ شهروندی یا تعهد شهروندی، نه‌تنها اشاره به یادگیری زندگی جمعی دارد، بلکه شامل کسب ارزش‌ها، نگرش‌ها، مهارت‌ها و وفاداری به تعهدهای شهروندی است. فرهنگ شهروندی هنجارهای جامعه را رقم می‌زند و پایه‌های ارتباط میان شهروندان را شکل می‌دهد، شهری که از فرهنگ غنی شهروندان لبریز است، امنیت و آرامش در آن موج می‌زند و مشارکت شهروندان در همه فعالیت‌های اجتماعی به چشم می‌خورد؛ مشارکتی سازنده که هزینه‌های اداره شهر را کاهش داده و لبخند و آرامش را جایگزین دغدغه‌ها و ناآرامی‌ها می‌کند. البته نهادینه‌شدن فرهنگ شهروندی در کوتاه‌مدت اتفاق نمی‌افتد، فرهنگ شهروندی در یک دوره زمانی و در تعاملات اجتماعی ساکنان شهر ایجاد می‌شود.

منظور از حاکمیت حقوق شهروندی به معنای احترام به حق شهروندان در چارچوب قانون است و بهترین ابزار برای تحقق حقوق شهروندی تدوین قانون است. اصل بر این است که قوانین و مقررات برای تسهیل در ارتباطات اجتماعی وضع می‌شوند و افراد باید توجیه باشند که سعادت، سلامت و رفاه جامعه و توسعه اجتماعی با رعایت حقوق شهروندی تحقق می‌یابد. حقوق شهروندی رویکردی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است و مدیران اجرایی باید برای رعایت حقوق شهروندی در جامعه فرهنگ‌سازی کنند.

حقوق شهروندی در عرصه حقوق اجتماعی معنا پیدا می‌کند و شامل حق عدالت اجتماعی، امنیت جسمی و روانی برای همه شهروندان، بهره‌مندی از تامین اجتماعی و حمایت افراد جامعه از بیمه بیکاری، حق برخورداری از بهداشت عمومی، برخورداری از آموزش‌های عمومی، مزایای بهداشتی و درمانی، تعیین دستمزد عادلانه، استراحت در زمان بیماری و ازکارافتادگی، تفریح و تمامی خدمات رفاهی است. در زمینه حقوق سلامت شهروندی نیز نکاتی حائز اهمیت است، هرچند ممکن است با این سوال مواجه شویم که حقوق اولیه شهروندان جامعه چه ارتباطی با سلامت دارد.

با توجه به تحقیقات انجام‌شده، در کشورهای پیشرفته یک رشته دانشگاهی حقوق در پزشکی دایر شده که در آن حوزه سلامت موضوعی است که حقوق اولیه شهروندان را در نظر می‌گیرد. همین‌طور سازمان بهداشت جهانی پایه و اساس سلامت اجتماعی و ارتقای امید به زندگی را در تامین ۴ عنصر اولیه غذای سالم، هوای سالم، آب سالم و فکر سالم می‌داند. با توجه با آنچه مطرح شد، استانداردسازی و بهینه‌سازی توزیع عادلانه درآمد، بیمه اجتماعی، حمایت‌های اجتماعی و ارائه خدمات درمانی، تامین شغل و آسایش روانی از مفاهیم رفاه اجتماعی محسوب می‌شوند.

از این رو در رابطه با تحقق حقوق شهروندی مردم، متولیان امر رفاه و تامین اجتماعی باید برخی مولفه‌های مهم و تاثیرگذار در حوزه حقوق شهروندی را در جامعه بیمه‌شدگان، مستمری‌بگیران و کارفرمایان احیا و اصلاح کرده و اقدامات بلندمدت مطلوبی را پیش‌بینی کنند.

در این زمینه توسعه پوشش‌های حمایتی شهروندان از سوی دولت سبب بهبود وضع بهداشت و درمان، آموزش و ارتقای سطح آگاهی شهروندان، تغذیه، مسکن و بسیاری از مسائل اجتماعی بوده که ضامن سلامت و رفاه اجتماعی است.

همچنین با اجرای برنامه‌های رفاهی و تامین اجتماعی و توسعه عدالت اجتماعی در کشور و حمایت از شهروندان در برابر بحران‌های اقتصادی و اجتماعی، امنیت درآمد، در آحاد مختلف جامعه به‌ویژه اقشار ضعیف، امید به آینده تقویت و موجب آرامش درونی و نظم و ثبات اجتماعی می‌شود و درنتیجه وفاداری به دولت و ثبات سیاسی افزایش می‌یابد.

* شهرام شیرکوند ، حائـز ۳۳ رتبه برتر در جشنواره های بین المللی و ملی مطبوعات و خبرگزاری های کشور